آن دسته از گزاره هاي توصيفي ـ تبييني مدلل دربارۀ واقعيت وجود انسان كه از متون معتبر اسلامي يا معارف اصيل اسلامي يا از مباحث مربوط به تعريف انسان در فلسفۀ اسلامي (علم النفس فلسفي) استخراج شدهاند و بايد آنها را به لحاظ نقش محوري تبيين و ترسيم سيماي انسان در هر نظريۀ فلسفي تربيت، سنگ بناي اصلي هرگونه توصيف و تبييني از فلسفۀ تربيت با رويكرد اسلامي دانست. این مبانی عبارتند از:
انسان موجودی است مرکب از جسم و روح: دو حیثیت در هم تنیده و مرتبط.
حقیقت انسان، روح اوست و كمال و جاودانگی آدمی به كمال و بقای روح مربوط می شود.
انسان فطرتی الهی دارد كه قابل فعلیت یافتن و شكوفایی یا فراموش شدن است.
انسان بر حسب فطرت و آفرینش، جویای همه مراتب كمال (تا حد بی نهایت) است.
آفرينش انسان، هدفمند و در هماهنگي كامل با غايت هستي است.
سنت هاي الهي بر زندگي انسان حاكم است.
انسان هم كرامت ذاتي دارد و هم می تواند كرامتی اكتسابي به دست آورد و لذا اين قابليت را دارد که خليفه خدا در روی زمين باشد.
همه انسان ها، برحسب آفرينش برابرند و از حقوق و تكاليف عادلانه برخوردارند.
خداوند توانايي ويژ هاي به نام عقل و خرد به انسان ارزاني داشته است.
انسان موجودي آزاد و صاحب اختيار است که اين آزادي واختيار را خدا به او داده است.
انسان موجودي است داراي استعدادهاي طبيعيِ متنوع و عواطف وتمايلات گوناگون که می توانند در هر جهت (مثبت يا منفی) فعليت يابند و تأثيرگذار باشند.
انسان ها، ضمن داشتن طبيعت و فطرت مشترك، داراي خصوصيات متفاوت اند.
وجود انسان همواره در حال شدن، حركت و دگرگوني است.
انسان همواره در «موقعیت» است و مي تواند آن را درك كند و تغيير دهد.
انسان در عين برخورداري از استعدادهاي فراوان، داراي انواع محدوديت ها و مواجه با بسياری از تهديدهای بيرونی و درونی است.
انسان موجودي اجتماعی است. لذا هم وجود آدمی تاحدي قابل توجه از شرايط اجتماع تأثير مي پذيرد وهم می تواند با توسعه وجودی خويش، با ديگران ارتباط برقرار کند و اجتماع را تحت تأثير خود قرار دهد.
آدمی در تكوين و تحول هويت ناتمام و پوياي خود، نقش اساسي دارد. معرفت، باور، ميل، اراده، عمل (فردی وجمعی) مداوم و در نتيجه کسب صفات و توانمندی ها و مهارتها، عناصر اصلي تكوين و تحول هويت انسان اند.
هويت دو وجه فردي و جمعي دارد و در انواع و جنبه هاي مختلف قابل تحقق است.
انسان موجودي مكلف است و نسبت به انجام تكاليف خود، نخست در برابر خداوند و سپس در برابر خويشتن و ديگران مسئوليت دارد.
آدمی براي نقش آفريني در روند تكوين و تحول هويت خويش به دليل وجود تهديدهاي بيروني و دروني، نيازمند استعانت از خدای متعال و بهره مندی از راهنمايی و مساعدت انسانهای رشد يافته است.
خداوند، که مربی حقيقی آدميان است، همواره مصاديقی از انسان كامل را، به مثابه والاترين اسوه های آدمي در مسير هدايت آنان قرار داده و می دهد تا روند تکوين وتعالی هويت شان، با معرفت به اين مصاديق و تولا وتأسی به ايشان، به وجه مطلوب، صورت پذيرد.
برای انسان بعد از اين دنيا، حياتي بي پايان و ابدي شروع می شود كه سراسر زندگي واقعي است. اما سرنوشت هركس در اين زندگيِ جاودانه و حقيقی، با معرفت، انتخاب و عمل اختياری خود او و در نتيجه با تکوين و تحول هويت وی در همين دنيا رقم مي خورد.
